Töfrar Mosfellsheiðarleiða
Mosfellsheiðarleiðir
Mosfellsheiði er víðlent heiðarflæmi á suðvesturhorni landsins. Má með nokkurri einföldun segja að Þingvallavegur og Suðurlandsvegur rammi heiðina inn að norðan- og sunnanverðu, hún nái að íbúðarbyggð í Mosfellsbæ að vestanverðu og langleiðina að Þingvallavatni í austri.
Heiðin er innan lögsögumarka sex sveitarfélaga. Þau eru Mosfellsbær, Reykjavíkurborg, Bláskógabyggð, Grímsnes- og Grafningshreppur, Sveitarfélagið Ölfus og Kópavogsbær. Eignarhaldið er ýmist á hendi sveitarfélaganna sjálfra eða einstakra bújarða en nafn heiðarinnar vísar til prestssetursins á Mosfelli í Mosfellsdal sem átti vesturhluta heiðarinnar til ársins 1933 þegar íslenska ríkið festi kaup á þeim hluta. Mosfellsheiði rís hæst 410 m y.s. í Borgarhólum sem eru kulnuð eldstöð. Eldvirkni hefur verið víðar á háheiðinni enda er hún að stórum hluta þakin grónum hraunum. Víðfeðmir melar og móar, grashvammar og tjarnir setja einnig sterkan svip á náttúru heiðarinnar.
Heiðin var hluti af kirkjuléninu Mosfellsprestakalli og var stofnað til þess undir lok 16. aldar. Bændur í Mosfellssveit voru ekki með aðgang að afrétti fyrir búsmala sinn nema þeir greiddu heiðartoll. Mosfellskir prestar voru mjög mismunandi að krefja tollinn og urðu oft eftirminnilegar sögur sagðar af.
Heiðin er seld hreppnum 1933 en þá hafði verið áhöld um að leggja Mosfellsprestakall niður á fyrsta áratug 20. aldar. Þó skyldi ekki verða úr að lög þau skyldi verða beitt meðan þáverandi sóknarprestur, sr. Magnús Þorsteinsson gegndi kallinu. Hann var sóknarprestur Msfellinga til dauðadags 1922. Þá stóðu Mosfellingar frammi fyrir því að þurfa að sækja prestþjónustu til Reykjavíkur og því vildu þeir hafa áfram prest. Var gripið til ráðs að sr. Hálfdán Helgason settur prestur og við endurrreisn prestakallsins var hann nanast neyddur til að afsala til rikisins forræði Mosfellssheiðar.
Fyrir tveimur árum kom út gönguleiðaritið Mosfellsheiðarleiðir sem Ferðafélag Íslands gaf út. Í ritinu eru lýsingar á samtals 23 leiðum. Tólf þeirra eru gamlar þjóðleiðir, sex hringleiðir og fimm línuvegir.
Höfundarnir Bjarki Bjarnason, Jón Svanþórsson og Margrét Sveinbjörnsdóttir eru öll þaulkunnug heiðinni og hafa gengið hana þvera og endilanga á undanförnum árum.
Nokkrir lykilsstaðir eru á Mosfellsheiði og frá þeim liggja síðan áhugaverðar gönguleiðir.
BRINGUR
Ekið er austur Mosfellsdal í átt til Þingvalla. Beygt er til hægri af Þingvallavegi ofan við Gljúfrastein og síðan farið eftir all- grófum malarvegi um 900 metra leið að eyðijörðinni Bringum, þar sem hægt er að leggja bílum. Náttúrufegurð er mikil í Bringum, útsýni til hafs og mannvistar- leifar frá þeim tíma þegar búseta var þar. Náttúran og sagan voru aðalástæður þess að hluti af Bringnajörðinni var gerður að fólkvangi árið 2014. Hægt er að ganga hringleið um fólkvanginn eftir göngustíg sem liggur frá bílastæðinu, fyrst niður að Köldukvísl, þar sem getur að líta tóftir Helgusels, síðan upp með ánni að Helgufossi og loks í norðurátt að bæjarrústum ofarlega í túninu og til baka á bílastæðið. Sú ganga tekur um 40 mínútur. Þeir sem kjósa lengri ferðir geta valið um sjö leið- ir sem eiga upphaf sitt hér.
SKEGGJASTAÐIR
Leiðin að Skeggjastöðum liggur til norðurs af Þingvallavegi efst í Mosfellsdal, á móts við bæinn Seljabrekku. Eftir að hafa ekið 2,2 km í norðurátt komum við að Skeggjastöðum sem var landnámsjörðin í Mosfellssveit eins og fram kemur í Landnámu: „Þórðr skeggi hét maðr. Hann var sonr Hrapps Bjarnarsonar bunu. Þórðr átti Vilborgu Ósvaldsdóttur. Helga hét dóttir þeira. Hana átti Ketilbjörn inn gamli. Þórðr fór til Íslands ok nam land með ráði Ingólfs í hans landnámi á milli Úlfarsár ok Leiruvágs. Hann bjó á Skeggjastöðum. Frá Þórði er margt stórmenni komit á Íslandi.“ Með þennan fróðleiksmola úr Land námu í veganesti hefjum við för okkar um Stardalsleið.
VILBORGARKELDA
Vilborgarkelda er rétt við gamla Þingvallaveginn frá 1930. Vilborgarkelda, oft kölluð Keldan er blautlent og grasi gróið landsvæði í 220 metra hæð yfir sjávarmáli, austarlega á Mosfellsheiði. Þeir sem hyggjast fara þangað og koma akandi yfir Mosfellsheiði eftir Þingvallavegi beygja til hægri inn á Grafningsveg og síðan fljótlega aftur til hægri við Gíslhól, á móts við gámasvæði sem þar er. Þá erum við komin á Þingvallaveginn frá árinu 1930 sem liggur hér ofan á Gamla Þingvallaveginum frá 1896. Farið er um Harðavöll, Ferðamannahorn og Þorgerðarflöt.
DRAUGATJÖRN
Leiðin að Draugatjörn liggur frá Suðurlandsvegi fyrst í áttina að Hellisheiðarvirkjun, fram hjá stöðvarhúsinu og síðan til vinstri, inn á gamla þjóðveginn sem lagður var frá Reykjavík og austur yfir Hellisheiði á árunum 1876–1878 og var þjóðbrautin austur fyrir Fjall til ársins 1958.
Á mótum nýja og gamla vegarins er við hæfi að staldra við og horfa heim að Kolviðarhóli og jafnvel að aka þangað um leið og við rifjum upp þá tíma þegar staðurinn var í alfaraleið og gestkvæmt var á Hólnum. Grasi gróin veggjabrot minna á blómlegt mannlíf og merka sögu á horfinni öld og skammt frá bæjarhólnum má sjá stóran, stakan klett. Þetta er Búasteinn, nefndur eftir Búa Andríðssyni í Kjalnesingasögu en samkvæmt henni banaði hann Kolfinni og mönnum hans á þessum slóðum.
Eftir þennan krók á vit sögunnar ökum við stuttan spöl eftir veginum í vesturátt, fram hjá Húsmúlarétt sem var byggð árið 1967 og endurbyggð 2006. Loks er beygt til hægri á vegamótum og fljótlega komum við að læstu hliði á veginum. Þar leggjum við bílnum.
LYKLAFELL
Lyklafell er að öllu leyti í Mosfellsbæ. Á hápunkti fellsins mætast jarðamörk Elliðakots og Miðdals í Mosfellsbæ þannig að öll suðurhlíðin og gott betur, þar með Litla- Lyklafell vesturaf, eru í Elliðakotslandi. Miðdalslandið þar norðuraf. Mörkin á milli Mosfellsbæjar og Kópavogs eru við Engidalsá sem neðar heitir Lyklafellsá og enn neðar Fossvallaá, sem sagt sunnan við Lyklafell. Mörkin á milli Árnessýslu, Kópavogs og Mosfellsbæjar markast af línu sem dregin er úr hátindi Vífilsfells, um Bolaöldur, í Sýslustein við Engidalsá um 1 km austur af Lyklafelli, og þaðan í Eiturhól á Mosfellsheiði (ekki i Borgarhóla). Á Lyklafellinu sjálfu eru því hvorki hreppa- né sýslumörk, þau eru í nágrenni þess.
Hægt er að aka í áttina að Lyklafelli eftir vegi sem liggur með fram Búrfellslínu 3. Beygt er af Suðurlandsvegi til norðurs inn á línuveginn en vegna aðgreiningar akstursleiða á Suðurlandsvegi er aðeins hægt að aka inn á hann þegar komið er úr austri. Þeir sem eru á austurleið þurfa því að aka að Bláfjallavegi, snúa þar við og aka til baka smáspöl í áttina að Reykjavík þar til beygt er til hægri inn á línuveginn. Hafa skal allan varann á, því að þarna þrengist þjóðvegurinn í eina akrein í hvora átt og þar er engin vegöxl. Línuvegurinn liggur norður yfir Fossvallaá um Vatnahæð að vegamótum við dælustöð. Þar er beygt til hægri og ekið í áttina að fjallinu eftir vegi sem lagður var vegna lagningar á heitavatnsleiðslu. Þegar við komum að öðrum vegamótum beygjum við til vinstri inn á línuveg og komum fljótlega á stórt plan þar sem gott er að leggja bílum.
Til fróðleiks má geta þess að að svæðið vestur af Bolaöldum og suður að Lyklafeli (í lögsagnarumdæmi Kópavogs) er nyrsti hluti afréttar Seltjrnarneshrepps hins forna, nú þjóðlenda, nýttur til sumarbeitar að fjáreigendum í Reykjavík og Kópavogi, áður einnig frá Seltjarnarnesi en þar hefur verið fjárlaust síðan 1966.
ELLIÐAKOT
Elliðakot er fornt býli í sunnanverðri Mosfellssveit. Það hét fyrst Hellar og síðan Helliskot fram á síðari hluta 19. aldar.38 Bærinn fór í eyði um miðja síð- ustu öld en fyrrum var Elliðakot þekkt- ur áningarstaður ferðamanna af Suður- landi sem gistu þar gjarnan áður en þeir lögðu í síðasta áfangann til Reykjavíkur. Þeir sem koma akandi úr Reykjavík og hyggjast fara að Elliðakoti beygja af Suðurlandsvegi (nr. 1) til vinstri skammt austan við býlið Gunnarshólma. Við vegamótin er skilti með bæjarnafninu Elliðakot. Ekið er yfir brú á Hólmsá og gegnum sumarhúsahverfi og þá kom- um við fljótlega að rústum Elliðakots þar sem við leggjum bílnum og höldum af stað, gangandi eða ríðandi.
DJÚPIDALUR
Stysta leiðin frá Reykjavík í Djúpadal liggur um Suðurlandsveg og síðan er beygt inn á Hafravatnsveg . Eftir 4,6 km akstur eftir þeim vegi er komið að gatnamótum. Á vinstri hönd liggur vegur að Hafravatni en við höldum áfram inn á Nesjavallaleið. Okkur ber fljótlega upp á Rjúpnaás þar sem við beygjum til hægri inn á sumarbústaðaveg og leggjum bílnum þar á litlu stæði . Hér blasir Djúpidalur við okkur en hann var fyrrum vinsæll áningarstaður hesta- manna. Þar var haldin mikil veisla til heiðurs Friðriki VIII kon- ungi og föruneyti hans þegar hann ferð- aðist til Þingvalla sumarið 1907.
SELJADALUR
Til að komast að lykilstaðnum Seljadal er beygt af Hafravatnsvegi inn á veg sem liggur að bænum Þormóðsdal. Á hægri hönd niðar Seljadalsá en snemma á 20. öld var grafið eftir gulli við ána með litlum árangri. Leið okkar liggur fram hjá Þormóðsdal og áfram að stórri grjótnámu þar sem unnið hefur verið efni í malbik. Þar beygjum við til hægri og komum fljótlega á malarplan sem er ágætt bíla stæði. Þar tökum við fram gönguskóna, fjallahjólið eða leggjum hnakk á hest.
